Một số điểm mới của Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP ngày 30/9/2025 của Hội đồng Thẩm phán Toà án nhân dân tối cao (HĐTP TANDTC) về việc hướng dẫn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 51 và Điều 52 của BLHS

         Việc áp dụng các tình tiết giảm nhẹ hay tăng nặng trách nhiệm hình sự (TNHS) có ảnh hưởng rất lớn đến mức hình phạt mà các bị cáo phải nhận.

         Việc HĐTP TANDTC đã ban hành một văn bản hướng dẫn cụ thể, chi tiết đã đáp ứng nhu cầu thực tiễn, có ý nghĩa với không chỉ với các cơ quan tiến hành tố tụng mà còn có ý nghĩa đối với hoạt động bào chữa, bảo vệ của luật sư và các đương sự có liên quan trong một vụ án hình sự.

Đầu tiên đó là lần đầu tiên đã có quy định (liệt kê) cụ thể về 09 (chín trường hợp được xem là tình tiết giảm nhẹ TNHS được quy định tại khoản 2, Điều 51 Bộ luật Hình sự (BLHS). Theo quy định tại khoản 2, Điều 51 BLHS thì: “Khi quyết định hình phạt, Tòa án có thể coi đầu thú hoặc tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ, nhưng phải ghi rõ lý do giảm nhẹ trong bản án”. Do đó, đã có nhiều tranh luận liên quan đến thế nào là “tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ”. Việc HĐTP TANDTC đã liệt kê và quy định rõ “tình tiết khác” là gì sẽ tạo thuận lợi cho quá trình xét xử, bào chữa… tạo sự thống nhất, công bằng trong việc áp dụng pháp luật. (xem thêm: Điều 3 Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP ngày 30/9/2025 của HĐTP TANDTC).

         Ở đây, nó cũng đã giải quyết được “khoảng trống” sau khi Nghị quyết 01/2000 (Hướng dẫn thi hành BLHS 1999) đã hết hiệu lực từa tháng 10 năm 2021.

         So với 08 tình tiết giảm nhẹ TNHS được quy định tại Nghị quyết 01/2000 thì tại Nghị quyết 04/2025 đã có quy định thêm tình tiết: “Người phạm tội có từ 3 con nhỏ trở lên đều dưới 15 tuổi hoặc có con bị khuyết tật nặng trở lên, bị bệnh hiểm nghèo mà vợ, chồng không có công ăn việc làm, gia đình khó khăn được chính quyền địa phương xác nhận”. Đây là tình tiết mới, có tính nhân văn, nhân đạo theo đúng tinh thần cải cách tư pháp và xây dựng pháp luật hiện nay.

         Với việc ban hành Nghị quyết 04/2025 cũng sẽ tạo tính thống nhất, đảm bảo công bằng khi xét xử. Cụ thể là tại điểm 18, Điều 2 của Nghị quyết 04/2025 đã giải quyết được các tranh luận liên quan đến quy định tại điểm s, khoản 1, Điều 51 BLHS về việc “thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải” là hai tình tiết giảm nhẹ độc lập hay là một tình tiết. Mặc dù sau đó TANDTC cũng đã ban hành Công văn số 174/TANDTC-PC ngày 31/8/2023 để hướng dẫn về nội dung này.

         Bên cạnh việc chi tiết, cụ thể hoá các tình tiết giảm nhẹ TNHS thì tại Nghị quyết này cũng đã cụ thể hoá nội dung liên quan đến các tình tiết tăng nặng TNHS được quy định tại Điều 52 BLHS. Ví dụ điển hình đó là hiểu như thế nào là “Phạm tội có tình chất côn đồ” (điểm d, khoản 1, Điều 52 BLHS). Truóc đây, liên quan đến tình tiết này thì vẫn đang phải áp dụng các hướng dẫn tại Nghị quyết 04-HĐTPTANDTC/NQ ngày 29/11/1986 – mặc dù Nghị quyết này đã hết hiệu lực.

         Một điểm quan trọng nữa là tại Nghị quyết này cũng đã cụ thể hoá điều kiện áp dụng quy định tại khoản 1, Điều 54 BLHS trong trường hợp có cả tình tiết tăng nặng và tình tiết giảm nhẹ TNHS đó là: “số tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự phải nhiều hơn số tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự từ 02 tình tiết trở lên, trong đó phải có ít nhất 02 tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại khoản 1 Điều 51 của Bộ luật Hình sự”. Việc cụ thể hoả này sẽ giúp cho cơ quan tiến hành tố tụng, luật sư… dễ dàng hơn trong quá trình giải quyết vụ án, tránh việc không thống nhất trong áp dụng pháp luật…

(*) Lưu ý: Nghị quyết này có hiệu lực từ ngày 15 tháng 11 năm 2025. Trường hợp người phạm tội đã bị xét xử trước ngày Nghị quyết này có hiệu lực theo đúng các văn bản hướng dẫn trước đây và bản án đã có hiệu lực pháp luật thì không căn cứ vào Nghị quyết này để kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm./.